Галтай саран тамга

Зохиогч: А.Шартолгой

За хүүхдүүд минь, миний мэдэх юм гэвэл үүнээс өөр юү байх вэ? Цаашдаа яаж авч явахыгаа та нар минь өөрсдөө л мэдэж дээ гээд Соном гуай мориндоо мордсоноо, үг олдох нь нарны галтайд газар дөхөхөө бодъё гэлээ. Анирхан толгодын дүнсгэр байдлыг сэргээж царцаа үе үе дуу дуугаан аван шаагина. Биднээс аажим алслан яваа Соном эмээл дээрээ ялимгүй сүүжилдэн сууж халтар халиун мориныхоо тааваар сажлуулан холдох тусам үл үзэгдэх уянгын чавхдас, салхины аясаар ус шиг бидэртэх намрын шаргал талаас хөглөгдөн, сэтгэлийн гүнээ аяндаа урсан ирнэ. Манайхан дор бүрдээ юу бодож зогсоог бүү мэд. Бид хойноос нь удтал харж зогсоцгоолоо.

... Хилийн овоо сэргээн тодотгох ажлаар зуны адаг сарыг шувталж явсан үе юмсан. Хилийн дээс гэдэг хэн хүний санасан зоргоор хэлтийлгэж болдоггүй юм хойно доо, хоёр талын хэлэлцээ гэж байвч газар дээрээ ирэхлээр санал бодол зөрөх юм гарахыг алийг тэр гэх вэ. Нэг удаа Булагшанд гэдэг газар хэдэн өдрөөр саатлаа. Хэлэлцээ өдөр бүр өглөөн нарнаар их л ёсорхуу албархуу эхлэх боловч булгийн хөлд шургасан түүхий туйпуун байшин байсны шавар ором, лууль цахилдаг ургасан судагт тариалангийн шан гэлтэй зурвасхан газрыг, нөгөө этгээдийн даамал Ли захирагч бидэнд үзүүлж, энэ танай зураг дээр хаа байна. Энэ бол Бээжин пүүсийн Ши-ши-га гэдэг хүний эдлэн газар, үнэмшихгүй бол ухаж үзэцгээ, үнс нь халуунаараа байгаа хэмээн мэтгэлцээд гүүний зэлний дайтай газар очиж завсарлага зарлан хэдэн цагаар нарлан хэвтэцгээнэ. Бидэнд байгаа тодорхой баримт бичиг зураг сэлтийг Ли захирагч эс хүндэтгэн хэрэгсэхгүйд тооцож, заримдаа амьд гэрчтэйгээр хэлэлцээг үргэлжлүүлэхийг шаардана. Нутгийн малчидтай уулзахад ихийг мэдэх өвгөчүүл аль хэдийн ертөнцийн мөнх бусыг үзүүлж хойч үе болсон нь газар ус, үүх түүх сөхөж ярилцахад нэг балчирдам байгаад бид түгшиж явлаа. Хорин өртөө шахам газар нэгэн өвгөний сураг гаргалаа. Энэ нь Соном гуай байж билээ.
... Ороод очтол зүүн хойт талын модон орон дээр аньсага зовхи нь хөвхөртсөн чалх
муутай хөх өвгөний гунигтай харц нүдэнд туслаа. Мэнд усаа мэдэлцэж цай буцлахын зуур цаг зуншлага, хол ойрын сонин төдийхнийг ярилцаж суулаа. Ирсэн зорьсон хэргээн учирлан яръя гэвч үзтэл энэ хүн бидэнд тус болох нь байтугай хоногоо арай гэж хүлээж байна уу гэлтэйд арга буюу сэтгэл халгана. Гэвч яая гэх вэ, хат суугаагүй хойч үедээ халаа өгөхөө санаж хал үзсэн буурал өвгөдөөс хатуу ч гэсэн үг сонсох хэрэгтэй гэж бодлоо. Соном хамаг судас нь гүрийсэн тамир султай гараараа ялаа үргээх төдийхөн ханын толгой ширтэн хэсэг зуур бодлогошрон чимээгүй байснаа,
- За би маргааш очъё гэх нь тэр. Хажуугаас хөгшин нь дуу алдаж
- Хүүе юү гэсэн үг вэ та минь, наадах чинь хэвтрийн болоод удаж байгаа хүн. Тэр хүрэхийг тэнхэл мэднэ гэж үглэлээ. Би ч арга эвийг бодож,
- Yгүй ээ хэн гуай минь. Бид машинаар авч яваад хүргээд ирнэ гэлээ. Соном илэрхий сэтгэл сэргэсэн мэт нүдэнд нь бодлын нэгэн гэрэл гэгээ асч өндийж сууснаа,
- Би тэр чийчаан тэрэгний чинь явдал аяыг даахгүй ээ хүү минь. Гэхдээ би яваад очноо. Хөгшин минь уймран сандрах юү байх вэ? Төрийн ажил, хойш тавьж яаж болох вэ гэж эрсхэн хэлсэн тэр л ёсоороо маргааш жин үдийн нартай хамт бидний дэргэд дөрөө мултлан буулаа. Хоёр талын царцанга байдал дорхноо арилж яриа хөөрөө нэг эвцэж, нэг эсэргэцнэ. Соном цулбуураа тахимдан сууж хөөрөг даалингаа дэлгэн энэ тэртэй тамхилалцах зуур хол ойрын бараа баримжаа, энэ хөндийн уул толгод, хад мод, өвс чулууг ширхэгчлэн бүртгэж байна уу гэлтэй орчин тойрныг дагуулан харна. Ли захирагч түүний юү хэлэхийг тэсч ядан хүлээж байгаа бололтой, ёслол хүндэтгэл үү эсвэл сүр хүчний ухаан юмсан уу цацагтай цагаан сэлэмний бариул дээр гараа ихэмсэглэн тавьж, хэдхэн алхмын зайд бие цэх хараа дээгүүр нааш цааш холхино. Тэр гэнэт эргэж Сономыг цоргих мэт хэсэг харснаа,
- Энэ ямар нэртэй газар вэ? гэж адган асуулаа.
- Аа энэ үү, Булагшанд гэдэг юм.
- Энд юу байсныг бас мэднэ үү
- Мэднээ, мэдэлгүй яахав. Намайг бага байхад энд Булагшандын Ши шин га наймааны пүүс гэж байсан юм.
Ли захирагчийн нүд сэргэж,
- Сайн сайн, өөр юү мэднээ
- Тэр харлаг будаа гэдэг юм тарьдаг байсан гэлцдэг. Нүүхдээ хаяад явсан тээрмийн чулууны нэг нь одоо ч тэр хавьд байх учиртай гэж Сономыг хэлэхэд манайхны гайхширсан дүнсгэр байдлыг Ли захирагч овжин ашиглаж,
- За сонсов уу. Танай хүн өөрөө гэрчилж байна. Одоо хэний газар дээр зогсч байгаагаа мэдэж авцгаа хэмээн омог бардам янзтай хэлээд цагаан алчуураар духны хөлсөөн тансаглан дарав.
Соном хөөргөө гартаа эргүүлэх зуур,
- Ноёнтон та, нэг л юмыг санахгүй байнаа даа гэлээ. Цаадах нь гайхах эргэлзэх аястай,
- Санаж байна, санаж байна гээд итгэл муутай ч найрсаг бөхөлзөв.
- Тэгвэл энд дээр үед хүн амины нэг хэрэг гарсныг мэдэх л ёстой доо.
- Хүн амь ий гээд Ли тэрүүхэндээ ухрав.
- Тиймээ.
- Энэ тухай Бээжин мэднээ.
- Yгүй та мэдэх ёстой. Хошуу тамгын газраас хэрэг шүүж ял хэлэлцэхэд, Ши шин наймаа хүн амины хэрэг үйлдсэнээ хүлээж түүний өгсөн өчиг мэдүүлэг бас Хүрээ яамны шүүн таслах газрын төлөөний түшмэлээс хоёр хэл дээр гурван хувь үйлдсэн бичигт мутрын хуар дарсан байх учиртай.
- Тэр ямар хамаатай
- Ши шин наймааны өчигт << Би өвөр газар нутаг буцах болсон учир тэр хүнээс өрөө нэхсэн >> гэсэн үг бий.
- Худлаа. Энэ чинь чиний зохиосон ший янгууны хоосон үг.
- За тийм байдаг байж. Танай талаас суусан төлөөний түшмэлийн бичигт << Хэрэг явдал ар монголын нутагт болсон учир танай дотоод хэрэгт хөндлөнгөөс оролцож ял авч хэлэлцэхгүй >> гэсэн юм гэдэг. Тэгэхлээр хэрэг явдал хэний газар болсон байх вэ?
- Тийм байх ёсгүй гээд Ли захирагч өмнө нь газрын зураг дэлгэн чичилж, эзэн зургаагийн үеэс тодруулсан зураг. Энэ чиний цоохор нүүр бишээ, чи үүнээс хаа зайлнаа гээд омогшиход Соном ер тоох шинжгүй,
- Байз, байз, ноёнтон та тогтож айлд гээд өврөөсөө хадган боодол задалж мөнгөн бүс тоногтой хүрэн суман бортого бүхий бичиг гаргаж ирснээ,
- Чамайг сувс ч болж бүрэлдэж амжаагүй явахад эцэг өвгөд үе удмаараа энэ хязгаар
нутагт харуул занги сууж явсан удаатай юм. Харин гурван хувь бичгийн нэг нь гэвэл энэ байна. Ёс алдсан бол намайг өршөөгөөрэй гээд бичгийг манай хэсгийн даргад барив. Ли захирагч урт оосортой цагаа гаргаж үзсэнээ үдийн завсарлага болсныг сануулж,
- Миний өмнө та зөвхөн гэрч байх ёстой. Тэр чөтгөр шуламын бичиггүйгээр чинь бид ажлаа хийж чадна.
- Эрхэмсэг ноёнтон эндүү ташаарсан болов уу. Би зөвхөн таны өмнө бус гэгээн төрийнхөө өмнө газар усандаа гэрч болж чадахсан. Унасан газар угаасан ус минь гэвэл энэ Булагшандны хонхор. Энүүхэнд төрсөн гэрийн минь буйр, хүй дарсан чулуу минь бий.
- Чулуу
- Тиймээ. Гэрчийн хувьд танд үүнийг хэлэх нь зүйд нийцнэ.
- Чамайг аль газрын цагаач болохыг би яаж мэднээ гээд тоглоом тохуу болгох аястай инээх аядав.
- Тэгж ярихдаа хүрвэл энүүхэн өмнө харагдаж байгаа шовх бор овоог Бичигт гэдэг юм. Эцгийн минь төрсөн газар. Хөөрхийс, сэрүүн тунгалаг ахуйдаа энд эцгийн чинь хүй дарсан чулуу бас бий юм шүү гэдэг байсан юм. Би олох байхаа гэхэд Ли захирагч,
- Бас л чулуу гэж цухалдав.
- Гэхдээ манай эндхийн чулуу бүхэн нэг учиртай. Түүнээс цаахна харагдах ухаа нурууг Баянширээ гэдэг юм. Тэнд өвөг эцгийг минь нутаглуулсан юм гэнэлээ. Дэр чулуу нь одоо хүртэл бий гэлцдэг юм гэтэл,
- Боллоо боллоо, чи чинь чулуу бүхэн дээр шувуу шиг бууж байгаад Шанхайн хязгаар хүрч болох юм гэж арай бодоогүй биз. Yдийн завсарлагааны дараа чиний эцэг аль хэр худалч эр байсныг газар дээр нь очиж үзье гээд Ли захирагч ёсорхуу байдлаа барьж чадалгүй хэллээ.

... Салхины аясаар ус шиг бидэртэх намрын шаргал талдаа Соном гуайн бараа биднээс алсарсаар байлаа. Манайхан дор бүрдээ нэгийг бодож зогсоо нь лавтай. Бодохгүй байхын ч аргагүй. Бидэнд ганц ч хатуу үг хэлээгүй атлаа өвгөдийг нутаглуулсан газраас хэзээ ч юм хилийн дээс огшиж, өлмий дорхи ширхэг чулуунд хэн ч юм эзэн бууж алга дармаар хомсорсоор байгааг аялгуу болгон зүрхэн дундуур урсгаж билээ. Хэдэн үеэрээ газар усныхаа төлөө тэмцэж хэрхэн юуны учир алтан амиа хүртэл алдаж нөгчигсдийг өнөө бид доромжилж байгаа биш үү гэх шиг өвгөний харц далдирмаар байсан юм. Буцах шувуутай намрын тэнгэр шиг нэг бодлогоширч, буурал хагдаа түрсэн хаврын яргуйтай хамт нэг нялхарч ирнэ гэсэндээ ирж зорих л гэсэндээ зорьсон буурал өвгөдийн сэтгэлийн тэнхээг яалтай.

... Yдийн завсарлагааны дараа хэлэлцээ арга буюу газар дундчилж Бичигтэд үргэлжиллээ. Бичигтийн өвөлжөөнд элсний нүүдэл харваж улирах цагийн эрхээр сүүдэр дарсан мэт хэдий эзгүйрэвч, өвсний сор газрын хөрс үндэс нэгийг шивнэн цөсөн хар ногооноор хөвхөртөж, зөөлөн салхины үзүүрээс малын анир чимээ сонсогдох шиг болно. Соном өвөлжөөний баруун тус газарт хормой дэвсэн гурвантаа мөргөснөө түмний үйлс хэрэгт тус болдогсон бол би эцгийн тоонотыг нэг удаа хөндөхөөс буцах юм алга гэлээ. Эхлээд цахиур дардан хайрга, дараа нь хадган цэнхэр үнс . . . эцэст нь унаган зоо шиг бидэрт хүрэн чулуу, дээр нь гангын хат халируулж буулгасан галтай саран тамга. Газрын халуун бичээс ийм байлаа. Бүгд чимээгүй. Салхи хүртэл санчиганд хургаад санаа алдах шиг тэрүүхэндээ чимээгүй. Саахалтын тэртээгээр тачигнан өнгөрөх ногтруунаас өөр чив чимээгүй. Гагцхүү Соном гуай хүй дарсан чулууг аргадах мэт алгаараа зөөлөн илснээ,
- Энэ манай өвөг эцгийн үеэс уламжтай малын тамга. Манайх хэдийнээс адуутай явсан айл. Одоо ч миний унаж яваа морины зөв талын ташаанд энэ тамга бас бий гээд олойр цагаан халтар халиуныхаа мөнгөн сортой тамгыг заалаа.

. . . Yдээс хойш Соном гуай явах боллоо. Олмоо чангалж морио хөтлөн ганц нэг алхсанаа, за хүүхдүүд минь, миний мэдэх юм гэвэл үүнээс өөр юү байх вэ. Цаашдаа яаж авч явахыгаа та нар минь өөрсдөө мэдэж дээ гээд аминчхан захих аястай хэлээд мориндоо мордсоноо муу өвгөн ах чинь цагтаа энэ хөндийд цаст уулын барс шиг явлаа, эрийг нас дарах гэж хэцүү юм даа. Одоо л эргэцээтэй моринд эмээлээ тохож эрстэй хана давуулж цавгаа тавьж даахаа байжээ гээд хүд хүд инээснээ, үг олдох нь нарны галтайд газар дөхье гэлээ. Газар тэнгэрийн уужим савслаганд уусаж алдрах алсын барааг харуулдан зогсохуйд <<Эр бор харцага нь жигүүрэндээ хүчтэй л байна уу даа, идэр залуу насандаа ажрах нь үгүй явлаа л билүү дээ зэ, Аяа хөөрхий алдрай минуу зээ>> гэх уртын дууны түрлэг шаргал талын дээгүүр давалгаалан байлаа.